... en wees bereid tot lijden

Ik heb de laatste tijd veel over de Tweede Wereldoorlog gezien: Documentaires op TV, het boek en het toneelstuk over Anne Frank, de musical Soldaat van Oranje, de miniserie Unsere Mütter, unsere Väter. Ik merk hoe ik steeds meer word getroffen door wat er toen gebeurde. Ik ben geschokt door het leed dat mensen elkaar aandoen. Maar ook vraag ik me af hoe mensen zich toen gevoeld hebben en hoe het zover kan komen. Deze verhalen en materialen zijn er in de voorafgaande jaren ook al geweest, maar ik merk dat zij steeds meer bij mij binnenkomen. Misschien worden de materialen nu op een andere manier gebruikt in documentaires en in toneelstukken. Maar ik denk dat ik het vooral intenser ervaar, omdat ik er nu meer voor open sta.

Echt contact maken met het gevoel en met het lijden van de mensen is moeilijk. Het is makkelijker om er niet naar te kijken. Erbij weg te gaan. Of het te vermijden. Of zelf te verharden en te doen alsof het lijden niet bestaat, zoals in geweldfilms op tv: gewoon erop los knallen en je niet druk maken over slachtoffers. Alsof het een spel is. Maar de Tweede Wereldoorlog is echt gebeurd, en het menselijk lijden van toen heeft een hele generatie intens beïnvloed, en de restanten hiervan dragen velen van ons ook nu nog bewust of onbewust met ons mee. 

Ik realiseer me dat contact maken met het menselijk lijden erg belangrijk is, ook in het dagelijkse leven. Er is namelijk erg veel leed om ons heen en in onszelf. En als we daar geen contact mee maken, dan wordt het leed alleen maar groter. Gelukkig is dit dagelijkse leed meestal niet zo groot en intens als wat de Tweede Wereldoorlog teweeg gebracht heeft. Dat is van een heel andere orde. Maar ik richt me nu op de kleine, dagelijkse incidenten, die ons raken en af en toe pijn doen.

Als je de deur uit gaat en contact maakt met anderen, is je intentie meestal om iets te bereiken, iets goeds te doen, het leuk te hebben, iemand te helpen, een mooie ervaring te beleven, of wat dan ook. Maar iedere keer als je iets onderneemt, kun je ook lijden teweeg brengen: terwijl je iets wilt repareren maak je iets anders kapot, een initiatief valt niet in goede aarde bij de ander, een lang gepland uitje valt compleet in het water, je krijgt ruzie met je beste vriend … Als dit je overkomt, voel je de pijn en het leed, bij jezelf of bij de ander. Je bent boos, verdrietig, teleurgesteld. Durf je een volgende keer dan nog wel het initiatief te nemen? Of heb je de neiging om in je schulp te kruipen? Ga je terug naar je comfortzone, waar je wel nog durft te bewegen omdat je zeker weet dat er niks mis kan gaan?

Volgens mij hoort het lijden bij ons dagelijkse leven. En is het belangrijk om contact te maken met dit lijden. Ondanks dat we vele manieren hebben bedacht die ons daarvan afleiden, zoet houden, in slaap sussen. Omdat we deze confrontatie niet prettig vinden kijken we naar mooie series op tv, spelen we spelletjes, praten we honderduit, proppen we ons vol met zoetigheid, zijn we uren bezig met ons uiterlijk, of worden we verslaafd aan alcohol, medicijnen, seks, of drugs. Om de pijn maar niet te voelen van het falen, de afwijzing, de onzekerheid, de leegte.

Om toch door te kunnen gaan om iets te bereiken en iets goeds te doen in deze wereld, is het nodig om je voor te bereiden op het mogelijke lijden dat uit jouw handelen voortkomt, om contact te maken met het gevoel van je eigen lijden. Als je vooruit wilt komen, moet je bereid zijn om te lijden. Als je zeker wilt zijn dat alles leuk gaat worden, dan kun je niet bewegen. Elke actie kan onvoorziene gevolgen hebben. Dus maak contact met het lijden. Laat je er niet door afschrikken, maar wees voorbereid. Niet door alles voor te zijn, maar door je ziel ermee te verbinden. Als je vooraf contact hebt gemaakt met het lijden, hoef je niet meer bang te zijn dat lijden optreedt als je iets onderneemt, maar heb je welbewust een risico genomen: In je werk, in de liefde, met je familie, je collega's, of je buren. Veel initiatieven pakken goed uit, als je je hart probeert te volgen. Maar je weet nu ook dat het lijden altijd op de loer ligt, in allerlei soorten en vormen. Soms zul je dit lijden moeten ondergaan. De pijn hoort erbij. Zonder bevalling geen geboorte. Zonder wrijving geen glans. 

Het is belangrijk tijdens het contact maken met het lijden (bijvoorbeeld tijdens meditatie) om het lijden te onderzoeken zoals het is, zonder het te willen veranderen. Ik merk bij mezelf dat ik de neiging heb om de pijn te sussen ('het komt goed, het is ok'), waardoor ik het lijden toch weer wegmoffel. De kunst is om er bij te blijven, er nieuwsgierig naar te zijn, en het lijden op te nemen in heel je lichaam. Nadat je het lijden helemaal gezien hebt, kun je je eraan overgegeven, en kijken waar het je brengt. Enne... dit zeg ik als onervaren lijdenaar... dit is ook voor mij onderzoek dat gaande is... 

... zoals je creatieve expressie

Bij veel therapeutische processen is het een uitdaging om te achterhalen wat er precies aan de hand is: waarom handel je op een bepaalde manier? wat zijn je gedachten daarbij? Vaak kan je lichaam je waardevolle informatie geven over het proces: hoe voel je je wanneer dat gebeurt? waar voel je dat precies in je lijf? wat voor soort gevoel is dat dan?

Ik gebruik soms creatieve technieken als onderdeel van het therapeutische proces. Het maken van een tekening of een schilderij helpt om te onderzoeken wat je precies voelt. Het geven van vorm en kleur helpt bij het duiden. Je hoeft geen goede tekenaar te zijn: Het gaat om jouw gevoel en jouw proces, niet om een artistieke prestatie. Wel kan het eindresultaat dienen als een baken: het helpt je herinneren aan jouw proces en waar je bent. Hieronder staan een reeks schilderijen die ik zelf gemaakt heb, als onderdeel van mijn proces, over een periode van ongeveer 3 jaar. 

Lange tijd heb ik een beklemming gevoeld op mijn borst. Het voelde alsof ik een harnas had vanaf mijn borst tot aan mijn keel (#1). Ik kon niet vrij ademen. Ik had altijd het gevoel dat er iets vast zat. Ik kon ook niet echt met mijn aandacht aanwezig zijn in dit gebied. Ik kon soms wel een bepaalde prikkeling voelen, maar het voelde leeg, onbekend terrein (#2). Soms voelde de beklemming alsof ik krachtig werd tegengehouden door iets. Het leek wel een dier dat mij in zijn greep had en met zijn krachtige poten in het gareel hield (#3). In mijn borst voelde ik een kracht die elk moment kon uitbarsten. Een kracht die niet langer onderdrukt wilde worden, die vrij wilde zijn. Dit uitte zich lichamelijk in misselijkheid en braakneigingen. 

Langzamerhand is er steeds meer ontspanning gekomen in mijn borstgebied. Ik ging de relatie met de andere delen van mijn lijf in kaart brengen. In de volgende tekeningen zie je hoe het gebied van de borst en het hart verticaal in verbinding staat met de andere energiecentra (chakra's) in het lichaam. Aan de onderkant zie je de relatie met de aarde (bruin; benen) die steun geeft en die een bedding vormt (groen; buik) voor het hart (rood), en hoe het hart gevoed wordt door inspiratie vanuit de geest en de cosmos (geel en blauw; het hoofd). Is dit proces in eerste instantie nog wat grof en zien we hier letterlijk de kleuren van de aarde en de lucht in terugkomen (#4), enige tijd later wordt het beeld duidelijker en rustiger (#5).

Alle onderdelen lijken in deze tekening aanwezig te zijn, maar ze zijn niet met elkaar verbonden. De tekening laat leegtes zien: het hart lijkt te zweven. En ook de oranje krans lijkt niet echt te rusten in zijn bedding. In de volgende tekening (#6) is er duidelijk verbinding gekomen tussen de basis van de aarde (bruin en groen) en de koepel van de hemel (blauw en paars), maar het hart (rood) lijkt nog steeds te zweven. Verder wordt het hart omgeven door een krans, die het hart lijkt af te schermen, als waren het vlammen of stekels. Het hart lijkt kwetsbaar, en durft nog niet echt contact te maken met de wereld en het lichaam dat hem omhult. 

In het laatste schilderij (#7) zien we nog een krans terug, het overblijfsel van het verdedigingsmechanisme van het hart. Maar de cirkel is nu gevuld. In de omgeving zien we rood in verschillende vormen en texturen. Het rood uit de omgeving kan op sommige plaatsen door de blauwe rand heen stromen naar het centrum, of vanuit het centrum naar buiten.

Het laatste schilderij heb ik afgelopen week gemaakt na een sessie met een therapeut, waarin ik voor het eerst voelde dat de leegte in mijn borst, binnen de cirkel, zich kon laten vullen vanuit het omringende lichaam. Hoe verlangen en gemis vanuit het verleden gevoed kon worden met mijn eigen liefde in het hier en nu. Hoe de leegte kon vertrouwen op de kracht en energie vanuit het lichaam, waarmee het verdriet geheeld kon worden, en onzekerheid plaats kon maken voor stabiliteit. Heerlijk om te voelen hoe een lang (onder)zoekproces uiteindelijk tot heling en meer rust kan leiden. De tekening herinnert mij eraan hoe ik mij kan voelen. Als ik onzekerheid, frustratie, of boosheid in mij voel opborrelen, dan geeft dit beeld aan waar het veilig is: welke plek ik op kan zoeken, zodat ik me prettiger voel, en beter voor mezelf en de mensen om me heen kan zorgen.